Κ. Βάρναλης: Ο Ζορμπάς είναι το «alter ego» του Καζαντζάκη

Κριτική του Κώστα Βάρναλη για το βιβλίο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Ν. Καζαντζάκη | Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ο ΡΙΖΟΣ της Δευτέρας» στις 23 Δεκεμβρίου του 1946

Ένα σοβαρό βιβλίο: «Ο Βίος κ’ η Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» ενός από τους σοβαρούς λογοτέχνες του τόπου: του Νίκου Καζαντζάκη. Συγγραφέας με αξία. Βιβλίο με αξιώσεις.

Είναι πολύ σπάνιες οι ευκαιρίες για τους κριτικούς των βιβλίων να χαρούν απλωτά ένα καλό έργο. Γιατί το καλό έργο δίνει μεγάλα περιθώρια στη γνώμη του κριτικού νάναι όσο θέλει ακριβοδίκαιη ή, και αυστηρή.

Ο «Αλέξης Ζορμπάς» του κ. Κ. είναι ένα έργο αξιόλογο, όχι μονάχα με πολλές αξιώσεις αλλά και με πολλήν αξία. Είναι έργο, που με την ωριμότητά του, τη δύναμή του και τον πλούτο του μας λυτρώνει από τη βιβλιοπλημμύρα της μετριότητας αυτών των ημερών.

Ο πλούτος, η δύναμη κ’ η ωριμότητα του «Αλέξη Ζορμπά» υπάρχουνε και στο περιεχόμενο και στη φόρμα. Έργο ισορροπημένο και στέρεο –πάντα στη βάση που το θεμελιώνει ο συγγραφέας. Όλο το βιβλίο είναι γραμμένο με κέφι –κέφι λέω ακόμα και τον ειλικρινή πεσσιμισμό.

Ζωντάνια πολλή, οξύτητα παρατηρητική τού μέσα και του έξω ανθρώπου, εποπτεία του κόσμου από τ’ αψηλά κι από τα χαμηλά, αίσθημα, χιούμορ, σοφία και πάνου απ’ όλα ύφος αψεγάδιαστο, προσωπικό, όλο χρώμα και λάμψη, υπόδειγμα για τους ευκολογράφους καλαμαράδες, και σύνθεση αριστοτεχνική.

Όλ’ αυτά κυβερνημένα από την υπεύθυνη αγωνία του δημιουργού που ζητάει την τελειότητα και στα μέσα και στον σκοπό –ακατάπαυτα.

Το έργο διαβάζεται με πολύ ενδιαφέρο γιατί κεντάει απ’ όλες τις πλευρές τον άνθρωπο. Αλλά οι αρετές αυτές του συγγραφέα δεν πρέπει να μας κάνουνε να παρασιωπήσουμε ό,τι νομίζουμε για ελάττωμα. Το κυριότερο απ’ όλα είναι το παρατράβηγμα που κάνει ο Κ. του υλικού του ή το αφύσικο και το απίθανο.

Έργο κατά βάση ρεαλιστικό υπερπηδά τα όρια του πραγματικού και μετατοπίζεται συχνά στη σφαίρα του μυθικού, όπου μπορούνε να παραβιάζονται οι φυσικοί και οι ψυχολογικοί νόμοι και ν’ αγνοούνται οι κοινωνικοί.

Ο συγγραφέας έχει πάντα αυτήν την αδυναμία: να επιζητά την εντύπωση όπως-όπως και κυρίως με την υπερβολή. Οι ήρωές του είναι υπεράνθρωποι κι ο κόσμος υπερφυσικός.

Ο Αλέξης Ζορμπάς είναι ένας απλός άνθρωπος του λαού, τυχοδιώκτης, πολυταξιδεμένος, πολυτεχνίτης κ’ ερημοσπίτης, αισθηματικός, περήφανος, σκλάβος της σάρκας, εξωηθικός κ’ επί πλέον φιλόσοφος.

Κάνει στοχασμούς και κρίσεις κι’ απολόγους για τη ζωή, και για το θάνατο, για τους ανθρώπους και για το Θεό, που μονάχα ένας πολυδουλεμένος στοχαστής θα μπορούσε να κάνει.

Η δήθεν θυμοσοφία του είναι καμουφλαρισμένη πολυγνωσία κειμένων.

Ο Αλέξης μοιάζει μάλλον μ’ ένα «alter ego» του ίδιου του συγγραφέα. Όπως ο ασκητής Ζαχαρίας, που νήστευε, είχε μέσα του έναν άλλον άνθρωπο αμαρτωλό, τον Ιωσήφ, που δεν νήστευε, έτσι μου φαίνεται, πως κι ο Κ. έχει μέσα του τον Αλέξη, που λέει και κάνει όσα ο συγγραφέας δεν κάνει και δε λέει.

Ο Αλέξης είναι το ΝΑΙ, η κατάφαση· κι ο συγγραφέας το ΟΧΙ, η άρνηση – ή και αντίστροφα. Δεν μπορείς να εννοήσεις τον ένα χωρίς τον άλλο. Και δεν πρέπει να μείνεις στο δυαδισμό των προσώπων και των ιδεών.

Άμα τους ενώσεις, θα έχεις φτάσει στην τελευταία φιλοσοφική βεβαίωση της ταυτότητας του ΝΑΙ και του ΟΧΙ, της αλήθειας και της ψευτιάς, του θεού και του διαβόλου.

Και μοναχός του ο Αλέξης Ζορμπάς φτάνει κάποτε σε τούτο το τέρμα: «Σάλευε ο Ζορμπάς σ’ έναν αψηλόν αγέρα, όπου ψευτιά κι αλήθεια σμίγουν, κι αναγνωρίζονται αδερφές». Έτσι ο ζωντανός, ο πραγματικός Αλέξης γίνεται τεχνητός, πλάσμα του εργαστηρίου, όπως ο Ομούνκουλος του «Φάουστ».

Το παρήγορο είναι, πως πέρ’ απ’ αυτή την απάντηση του πιθανού και της αληθοφάνειας, ο Ζορμπάς λέει και κάνει θαυμαστά, αξιόλογα κι αξέχαστα πράγματα.

Όλο γενικά το βιβλίο είναι κατάσπαρτο από ιστοριούλες, μύθους, απολόγους γεμάτους ουσία και πείρα της ζωής, που μονάχα αυτά τα πολύτιμα στοιχεία φτάνουνε να δώσουνε στο έργο τη βαρύτητα των σοβαρών δημιουργημάτων.

Και ξεχνάς πως ο Ζορμπάς παραείναι φιλόσοφος· πως, ο ψευτογάμος του Ζορμπά, η σφαγή της χήρας, ο θάνατος της Ορτάνς παραείναι απίθανα συμβάντα· ξεχνάς, πως ο πεσσιμιστικός μηδενισμός του συγγραφέα αποσυνθέτει ηθικά τον αναγνώστη και παραλύει την πράξη –και μένεις στις αξεπέραστες τεχνικές αξίες του έργου και στον πλούτο της σοφίας του και της πολυγνωσίας του.

- See more at: http://www.egriechen.info/2014/12/varnalis-vios-politia-alexi-zorba.html#sthash.l4kbbI6A.dpuf