Αξίζει ένα μνημείο για τους δούλους ("ανδράποδα") του Λαυρίου!

ΤΙΜΗ και ΔΟΞΑ στους χιλιάδες “Υπόγειους” Δούλους των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου, που υπήρξαν Αφανείς, αλλά και αληθινοί ήρωες γιατί με τον ακούσιο μόχθο τους και το γιγάντιο και εμφανές  έργο τους, στήριξαν την Αθηναϊκή Δημοκρατία στους Περσικούς πολέμους, δημιούργησαν με τη σκληρή δουλειά τους την οικονομική υποδομή του Χρυσού Αιώνα της κλασικής εποχής και έβαλαν τα θεμέλια για την πρώτη και σημαντικότερη βαριά βιομηχανία της νεότερης Ελλάδας. 

[του Δημήτρη Μπίτζιου, Δρ. γεωλόγου]

Η κύρια κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου ήταν χωρίς καμία αμφιβολία οι μεταλλωρύχοι – δούλοι δηλαδή τα “ανδράποδα”, που ήταν επιφορτισμένοι με την όρυξη των υπόγειων στοών και φρεάτων, τον εμπλουτισμό των μεταλλευμάτων στα πλυντήρια και την εκκαμίνευση των μετάλλων.

Ο όρος “ανδράποδα”, που σημαίνει “με πόδια ανθρώπου”, όπως εξηγεί στην διδακτορική της διατριβή η διακεκριμένη καθηγήτρια Αρχαιολογίας Κ. Τσάιμου (1988), χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο στον πληθυντικό και αφορούσε τους δούλους στη βιομηχανία -βιοτεχνία και στα μεταλλεία. Όπως είναι γνωστό η κοινωνία της αρχαίας εποχής ήταν δουλοκτητική.

Την πιο σκληρή εργασία πραγματοποιούσαν οι δούλοι στην όρυξη φρεάτων και υπόγειων ερευνητικών στοών. Τα φρέατα ήταν συνήθως διαστάσεων 1,30μ.Χ1,90μ. και με βάθη συνήθως 25μ. έως 55μ. που μπορούσαν να φτάσουν τα 85μ. και με μέγιστο τα 120μ. Τα φρέατα (περίπου 1000) τα χρησιμοποιούσαν για αερισμό, για τον εντοπισμό σε βάθος των ετερογενών επαφών των πετρωμάτων δηλαδή των μαρμάρων και σχιστολίθων, όπου κατά τόπους αναπτύσσονταν το Αργυρομολυβδούχο μετάλλευμα σε φακούς ή θύλακες και για την μεταφορά του μεταλλεύματος. 

Εκθεμα του Μουσείου του Πανεπιστημίου Μεταλλευτικής και Τεχνολογίας του Freiberg (Σαξονία) που εικάζεται ότι πρόκειται για δεσμά από σιδερένιους δακτύλιους στα πόδια δούλου των μεταλλείων του Λαυρίου. Η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο "Λαύριον", των Γ. Π. Μαρίνου και W. E. Petrascheck, 1956 ΙΓΕΥ.. Η ανεύρεση του εκθέματος και μάλιστα με υπολείμματα οστού, προκάλεσε υποθέσεις, ενδεχομένως ανυπόστατες, γύρω από το θέμα της συμπεριφοράς των «κυρίων» απέναντι στους δούλους τους.

Μόλις ανεύρισκαν σε βάθος, την ετερογενή επαφή των πετρωμάτων διάνοιγαν ερευνητικές στοές προκειμένου να εντοπίσουν και να εκμεταλλευτούν θύλακες αργυρο-μολυβδούχου μεταλλεύματος. Οι ερευνητικές στοές ήταν συνήθως πολύ μικρών διαστάσεων (0.6 μ2 =(0.70μ.x 0.85μ.), για λόγους μείωσης του κόστους εξόρυξης αλλά και για λόγους ασφαλείας, αποφεύγοντας έτσι τον κίνδυνο καταπτώσεων. Ευνόητο είναι ότι οι συνθήκες εργασίας των μεταλλωρύχων – δούλων ήταν πάρα πολύ σκληρές διότι, λόγω των μικρών διαστάσεων των υπόγειων στοών, ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται έρποντας για πολλές εκατοντάδες μέτρα και να εργάζονται συχνά σε ύπτια θέση. Σκεφθείτε ότι οι ερευνητικές στοές ήταν δαιδαλώδεις συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων. Για τη διάνοιξη των υπόγειων μεταλλευτικών στοών χρησιμοποιούσαν εργαλεία χειρός το σφυρί και το καλέμι,ενώ για φωτισμό χρησιμοποιούσαν πήλινους λύχνους ελαίου. Γίνεται λοιπόν κατανοητό το γιγάντιο έργο που επιτέλεσαν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Αξίζει μάλιστα να τονίσουμε ότι η παραγωγή Αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου των αρχαίων μεταλλευτών, ήταν μεγαλύτερη κατά 40% περίπου, συγκριτικά με την αντίστοιχη νεότερη παραγωγή κατά τον 19ον και 20ον αι. 

Πολλοί ερευνητές, βασιζόμενοι σε ορισμένα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, πραγματοποίησαν πληθώρα μελετών και δημοσιεύσεων για την αρχαία δουλεία που κατά την καθηγήτρια  Κ. Τσάϊμου (1988) ξεπερνούν τον αριθμό 1700. Σύμφωνα με την καθηγήτρια, στο δούλο ο «κύριος» του, έδινε ένα όνομα αλλά όχι επίθετο. Δεν είχε δικιά του περιουσία. Εάν είχε χρήματα από τις οικονομίες του δεν θα μπορούσε να τα διαθέσει χωρίς την έγκριση του «κυρίου» του. Δεν μπορούσε να παντρευτεί ούτε να τεκνοποιήσει χωρίς τη συγκατάθεση του κυρίου του. Τα παιδιά του δούλου ανήκαν στο «κύριό» του. Εάν οι δούλοι ήταν Ελληνικής καταγωγής τότε είχαν δικαίωμα μύησης στα Ελευσίνια μυστήρια. Ο δούλος που δεν μπορούσε να υποφέρει το «κύριό» του μπορούσε να καταφύγει σε ορισμένους ναούς κύρια στο Θησείο ή στο ναό των Ευμενίδων και να ζητήσει να πωληθεί σε άλλον «κύριο». Την απόφαση για το άσυλο έπαιρναν οι ιερείς του ναού. Δεν επιτρέπονταν η τιμωρία από άλλο άτομο εκτός του «κυρίου» του. Ο δούλος δεν συμμετείχε στα γυμναστήρια, στον πόλεμο, και στη πολιτική δράση, που ήταν αποκλειστικό δικαίωμα και υποχρέωση του ελεύθερου πολίτη μέλους του Δήμου. Στις διάφορες δίκες μεταξύ ελευθέρων πολιτών ο δούλος δεν μπορούσε να καταθέσει στο δικαστήριο χωρίς την συγκατάθεση του «κυρίου» του. 

Ο «κύριος» ενός δούλου είχε το αναφαίρετο δικαίωμα να απελευθερώσει το δούλο του είτε εν ζωή είτε με διαθήκη του. Η απελευθέρωση γινόταν αρχικά προφορικά αλλά από τον 5ον αι. π. Χ., που αυξάνεται ο αριθμός των δούλων, γινόταν με κάποια επισημότητα όπως αναφέρει η  Κ. Τσάϊμου (1988). Σύμφωνα με την καθηγήτρια συνάγεται ότι οι απελευθερώσεις των δούλων του Λαυρίου θα πρέπει να ήταν μάλλον σπάνιες σε σχέση με τις απελευθερώσεις στην Αττική. Ωστόσο φαίνεται ότι γινόντουσαν απελευθερώσεις ορισμένων δούλων, τους οποίους οι «κύριοι» τους, θεωρούσαν ότι ήταν σπουδαίοι επαγγελματικά. Ήθελαν κατ’ αυτόν το τρόπο να χρησιμοποιήσουν τους “απελεύθερους” ως επιστάτες των εργαστηρίων τους.

ΠΟΙΑ ήταν όμως η συμπεριφορά των Kυρiων προς τους Δούλους στο Λαύριο;  Δύο σημαντικά γεγονότα προκάλεσαν συζητήσεις και υποθέσεις γύρω από το θέμα της συμπεριφοράς των «κυρίων» απέναντι στους δούλους τους. Το πρώτο αφορά στις περιγραφές του ιστορικού Διόδωρου για τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας των δούλων, που επικρατούσαν σε ανάλογα μεταλλεία της Άνω Αιγύπτου και της Ισπανίας, ενώ το δεύτερο αφορά στην ανεύρεση, δεσμών (Φωτό ) από σιδερένιους δακτυλίους, που ήταν ενωμένοι με σιδερένιο στέλεχος με υπολείμματα οστού. Το εύρημα αυτό, που υπήρξε μοναδικό στο Λαύριο, ευρίσκεται στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Μεταλλευτικής και Τεχνολογίας του Freiberg (Σαξονία), για το οποίο πολλοί δραστήριοι Λαυριώτες (Η. Κατσαρός κ.α.) ζητούν να γίνουν ενέργειες για τον «επαναπατρισμό» του.

Ωστόσο οι περισσότεροι έγκριτοι ξένοι και Έλληνες μελετητές υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες εργασίας μπορεί να ήταν πολύ σκληρές αλλά όχι απάνθρωπες. Οι Ε. Κακαβογιάννης, 1988, και Κ. Τσάιμου, 1988 &1996, διατυπώνουν μάλιστα επιχειρήματα, που ενισχύουν την άποψη αυτή όπως ενδεικτικά: 

(i) Στην Αίγυπτο και την Ισπανία ιδιοκτήτης των μεταλλείων ήταν ο ανώτατος άρχοντας, στην περίπτωση όμως των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου αυτά ήταν μισθωμένα σε επιχειρηματίες. Πολλές φορές μάλιστα πολλοί από τους μικροεπιχειρηματίες όπως αναφέρει ο E. Ardaillon (1897), εργάζονταν μέσα στις υπόγειες στοές, ώστε να επιταχύνονται οι εργασίες ανόρυξης για να φτάσουν στον επιδιωκόμενο στόχο που ήταν η ανακάλυψη κοιτάσματος αργυρούχου μολύβδου. Αποτέλεσμα βέβαια ήταν να αναπτύσσουν οι «κύριοι» στενότερες σχέσεις με τους εργάτες – δούλους. Με άλλα λόγια βίωναν μαζί τις επικρατούσες σκληρές συνθήκες εργασίας. Άλλωστε σε πολλές περιπτώσεις συνοικούσαν με τους δούλους σε οικισμούς κοντά στα πλυντήρια (βλ. στο Ασκληπιακόν). Χαρακτηριστική μάλιστα η αναφορά της Κ. Τσάϊμου (1988) ότι οι εργάτες - δούλοι στο Ασκληπιακόν είχαν στη διάθεσή τους και αίθουσες – ντους για το μπάνιο τους. 

(ii) Ο E. Ardaillon (1897), αναφέρει ότι ο Ξενοφών στην “Αθηναίων Πολιτεία” έδινε συμβουλές στους επιχειρηματίες να περιποιούνται τους δούλους-εργάτες, αν θα ήθελαν να επιτύχουν καλύτερη απόδοση στο έργο τους.

 (iii) Όσον αφορά στα μοναδικά δεσμά (Φωτό) που βρέθηκαν, δεν έχει προσδιορισθεί ο τόπος που εντοπίσθηκαν καθώς και η χρονική τους ηλικία. Πάντως δεν φαίνεται λογικό να αλυσόδεναν τους εργάτες – δούλους διότι λαμβανομένου υπόψη και των ιδιαίτερα μικρών διαστάσεων των ερευνητικών στοών , δεν θα μπορούσαν να δουλέψουν αποδοτικά με αποτέλεσμα κάτι τέτοιο να μείωνε σημαντικά την παραγωγικότητά τους. Η καθηγήτρια Κ. Τσάιμου (1988), σημειώνει ότι η εργασία στα μεταλλεία και στα μεταλλευτικά έργα έπρεπε να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή και αφοσίωση διαφορετικά τα οικονομικά αποτελέσματα μπορεί να ήταν καταστρεπτικά. Τα μοναδικά δεσμά που βρέθηκαν πιθανόν να ήταν από κάποιον κατάδικο.

(iv) Όπως σημειώνει ο E. Ardaillon (1897), δεν έχουν αναφερθεί ιστορικά εξεγέρσεων των δούλων εκτός της περίπτωσης που 413 αι. π.Χ., που παρακινήθηκαν οι δούλοι της Αττικής από τους Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, που τους υποσχέθηκαν την απελευθέρωσή τους και η οποία τελικά δεν έγινε αφού τους πούλησαν στους Βοιωτούς. Ως γνωστόν επαναστατικό κίνημα των δούλων σαν κοινωνικό φαινόμενο δημιουργήθηκε πολύ μεταγενέστερα και συγκεκριμένα κατά τον 2ον αι. π.Χ., διότι όπως εύστοχα αναφέρει ο αείμνηστος καθηγητής Κ. Κονοφάγος (1980) «αισθάνθηκαν τότε ότι ήλθε η ώρα να διεκδικήσουν την ελευθερία τους, με αποτέλεσμα η μέχρι τώρα δουλοκτητική κοινωνία να αρχίζει να κλυδωνίζεται». 

(v) Ένα αξιοπρόσεκτο γεγονός, που υπογραμμίζει η καθηγήτρια Κ. Τσάϊμου, στη διδακτορική της διατριβή, είναι η ύπαρξη του όμορφου θεάτρου στο Θορικό 4000 και πλέον θέσεων, γεγονός που πιθανότατα μαρτυρεί ότι δεν ήταν μόνον οι “ελεύθεροι” που πήγαιναν στο θέατρο, αλλά και οι δούλοι, που ήταν οι πολυπληθέστεροι.

 (vi) Στο Λαύριο, η καθηγήτρια (Κ. Τσάιμου 1996), εκτιμά ότι αντιστοιχούσαν 40 δούλοι σε κάθε ελεύθερο πολίτη, ενώ στην Αττική η αναλογία ήταν περίπου 1 ελεύθερος πολίτης προς < των 5 δούλων. Ο συνολικός αριθμός των δούλων στην Λαυρεωτική κατά την περίοδο της ακμής των μεταλλείων τον 5ον αι. π. Χ., εκτιμάται σε 15.000 για τις μεταλλευτικές –μεταλλουργικές , οικιακές και γεωργικές εργασίες κ.α. Κατά συνέπεια υπερίσχυαν αριθμητικά κατά πολύ οι δούλοι με αποτέλεσμα οι σχέσεις μεταξύ «ελεύθερων» και «δούλων» να ήταν ειδικές. Επομένως δεν θα μπορούσαν να είναι απάνθρωπες.

ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑ ΣΤΟΥΣ ΔΟΥΛΟΥΣ ΤΟΥ ΛΑΥΡΙΟΥ. ΤΟΥΣ ΑΞΙΖΕΙ ΕΝΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ.

*Οι ακριβείς βιβλιογραφικής παραπομπές παραλείφθηκαν λόγω ελλείψεως χώρου

Πηγή: http://oryktos.blogspot.com/2018/03/blog-post_94.html

https://www.oryktosploutos.net/2018/03/freiberg-3/

https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-doeleia-sto-archaio-metalleetiko-laerio_gr_5bb0f7c7e4b0001ca6c41f8f